Στην ινομυαλγία οι ασθενείς έχουν διάχυτους και, πολλές φορές, έντονους πόνους σε όλο το σώμα. Οι ασθενείς αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι αισθάνονται "σαν να πονάει το δέρμα τους". Επιπλέον, ταλαιπωρούνται από πονοκεφάλους, αϋπνίες και ενοχλήσεις κατά τη διάρκεια του ύπνου (restless legs syndrome), εντερικά και στομαχικά προβλήματα. Οι εξετάσεις τους είναι σχεδόν όλες αρνητικές, γι'αυτό ακούν σε αρκετές περιπτώσεις τους γιατρούς να τους μιλούν για "ψυχολογικό πρόβλημα". Όντως, στο ιστορικό πολλών ασθενών με ινομυαλγία υπάρχει ένα επεισόδιο, που προκάλεσε έντονο ψυχικό στρες (η απώλεια αγαπημένου προσώπου, ένα διαζύγιο, απόλυση από την εργασία κ.ά.) και συσχετίζεται χρονικά με την έναρξη των συμπτωμάτων της ινομυαλγίας, αλλά η αιτία της ινομυαλγίας δεν είναι "ψυχολογική" ή "ψυχική".
Αιτιολογία
Σήμερα γνωρίζουμε από τα αποτελέσματα δεκάδων κλινικών ερευνών και μελετών με μαγνητικές τομογραφίες του εγκεφάλου και των περιφερικών νευρικών ινών μεταφοράς των αισθημάτων του πόνου ότι η ινομυαλγία προκαλείται από το συνδυασμό δύο παραγόντων:
1. Τη "λάθος" καθημερινή χρήση του σώματος (εξηγώ αναλυτικά πιο κάτω), που οδηγεί σε πολύ μεγάλη καταπόνηση αρθρώσεων, τενόντων, μεσοσπονδυλίων δίσκων, μυών και, έμμεσα, των νεύρων, που πορεύονται δια μέσου ή κάτω από τους μυς, σταδιακή φθορά τους (αλλά όχι τόσο μεγάλη, που να απεικονίζεται σε ακτινογραφίες και μαγνητικές)
2. Τη διαταραχή της φυσιολογικής λειτουργίας των νευρικών ινών, που μεταφέρουν τα αισθήματα του πόνου από τα περιφερικά σημεία του σώματος (μύες, τένοντες, αρθρώσεις, μεσοσπονδυλίους δίσκους) στο εγκεφαλικό κέντρο, που αξιολογεί τον πόνο. Επιπλέον, και το ίδιο το εγκεφαλικό κέντρο. που είναι υπεύθυνο για τη λήψη των μηνυμάτων πόνου από τα περιφερικά σημεία του σώματος, να αξιολογεί την έντασή τους και να κατευθύνει την ανάλογη αντίδραση από τον εγκέφαλο φαίνεται ότι "δυσλειτουργεί" στους ασθενείς με ινομυαλγία. Έτσι, ένας πόνος, που προέρχεται από κάποιο μυ, τένοντα, άρθρωση, μεσοσπονδύλιο δίσκο, αντί να γίνει αισθητός στον εγκέφαλο με ένταση 1 (υπό φυσιολογικές συνθήκες), γίνεται αντιληπτός με ένταση 10 (στην ινομυαλγία). Ο πόνος αυτός είναι πραγματικός, δεν οφείλεται σε ψυχολογικά ή ψυχικά αίτια. Προέρχεται από έναν ιστό, που καταπονείται καθημερινά, φθείρεται σταδιακά και πονάει. Αλλά, γίνεται αισθητός στον εγκέφαλο, λόγω δυσλειτουργίας του συστήματος μεταφοράς (νευρικές ίνες του πόνου) και βαθμολόγησης (εγκεφαλικό κέντρο αξιολόγησης πόνου) ως υπερβολικά μεγαλύτερος από αυτό, που υπό φυσιολογικές συνθήκες θα ήταν.
Η κακή καθημερινή στάση και κίνηση επιβαρύνει μυς, αρθρώσεις, τένοντες, μεσοσπονδυλίους δίσκους και νεύρα:
Αν οι ασθενείς με ινομυαλγία κοιταχθούν στον καθρέπτη θα διαπιστώσουν ότι οι ώμοι τους γέρνουν προς τα εμπρός, ο ένας ώμος, συνήθως, φαίνεται να είναι πιο χαμηλά και περισσότερο στριμμένος προς τα μέσα από ότι ο άλλος ώμος. Αν τους κοιτάξει κάποιος από πίσω θα παρατηρήσει ότι οι ωμοπλάτες τους δεν είναι στη φυσιολογική τους θέση, αλλά φεύγουν μακριά από τη σπονδυλική στήλη και, ιδίως, η μία από τις ωμοπλάτες φαίνεται να φεύγει προς τα πάνω και έξω μακριά από τη γραμμή της σπονδυλικής στήλης και προς τον ώμο. Αν τους κοιτάξει κάποιος από το πλάι θα διαπιστώσει ότι το κεφάλι τους γέρνει προς τα εμπρός και δεν στέκεται στην ευθεία της σπονδυλικής στήλης, όπως θα έπρεπε. Όλα αυτά οφείλονται στην πολύωρη, καθημερινή κακή στάση και οδηγούν σταδιακά σε ανισορροπία των μυών του αυχένος και των ωμοπλατών. Οι μύες, που βρίσκονται δίπλα στον αυχένα και απλώνονται ως τον ώμο (άνω μοίρα τραπεζοειδούς, σκαληνοί, ανελκτήρας ωμοπλάτης) υπερλειτουργούν, είναι συνεχώς "μαζεμένοι" και βρίσκονται συνεχώς υπό πολύ αυξημένη τάση, με συνέπεια να αναπτύσσουν μόνιμο μυϊκό σπασμό (πιάσιμο) και να πονούν έντονα. Αυτός ο πόνος, δε, μπορεί να απλώνεται στον αυχένα ως πίσω από το αυτί και στο κεφάλι (πονοκέφαλος τάσης link), γιατί οι μύες αυτοί εκτείνονται από την ωμοπλάτη ως ψηλά στο ινιακό οστούν. Ενώ, οι μύες που βρίσκονται χαμηλά ανάμεσα στις ωμοπλάτες (ρομβοειδείς, μέση-κάτω μοίρα τραπεζοειδών), υπολειτουργούν, είναι συνεχώς τεντωμένοι και, γι'αυτό το λόγο, πονούν επίσης. Παράλληλα, τα νεύρα που περνούν διαμέσου αυτών των μυών για να κατέβουν στα χέρια βρίσκονται υπό συνεχή πίεση, με αποτέλεσμα να προκαλούν συμπτώματα (πόνους, μουδιάσματα, αίσθημα αδυναμίας) στα χέρια (σύνδρομο θωρακικής εξόδου).
Επιπλέον, οι ασθενείς με ινομυαλγία, που έχουν πόνους στα πόδια, στέκονται και περπατούν με "λάθος" τρόπο. Αν τους παρατηρήσει κάποιος προσεχτικά, διαπιστώνει ότι το ένα γόνατο (ή και τα δύο) στρίβει (-ουν) προς τα μέσα ή προς τα έξω. Στο περπάτημα τις περισσότερες φορές πατούν πιέζοντας περισσότερο το μέσα (πλατυποδία) ή το έξω (ραιβοποδία) μέρος του πέλματός τους. Αυτά έχουν ως αποτέλεσμα, τη συνεχή καταπόνηση ενός μέρους του ποδιού, αφού το βάρος του σώματος δεν κατανέμεται σε όλη την επιφάνεια του ποδιού. Το τμήμα αυτό του ποδιού (γόνατο, ισχίο, άκρος πόδας) ταλαιπωρείται καθημερινά και πονάει, ενώ και οι μύες γύρω από αυτό κουράζονται περισσότερο από το φυσιολογικό, οπότε είτε αναπτύσσουν μυϊκό σπασμό και πονούν και αυτοί, είτε υπολειτουργούν και χάνουν προοδευτικά τη δύναμή τους, αλλά και την ικανότητά τους να στηρίζουν και να κινούν σωστά τις αρθρώσεις.
Συνολικά, λοιπόν, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος λανθασμένης στάσης και κίνησης, καταπόνησης αρθρώσεων και μυϊκής ανισορροπίας, που οδηγεί σε σταδιακά αυξανόμενους πόνους σε πολλά σημεία του σώματος. Αυτοί οι πόνοι, δε, στους ασθενείς με ινομυαλγία αξιολογούνται από το αρμόδιο εγκεφαλικό κέντρο ως πολύ υψηλότεροι από αυτό, που πραγματικά είναι.
Θεραπεία
Ο μόνος τρόπος για να σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος και να θεραπευτεί μόνιμα και οριστικά η ινομυαλγία είναι η ολιστική προσέγγιση αυτών των ασθενών με ένα συνδυασμό ειδικής άσκησης και εκπαίδευσης πάνω στην κατανόηση της αιτιολογίας του σωματικού πόνου και στη διαχείριση του σωματικού πόνου, που εφαρμόζω επί 25 χρόνια με πολύ μεγάλη επιτυχία.
Πρέπει να επανεκπαιδευτεί ο εγκεφαλο-νευρο-μυϊκός έλεγχος της στάσης και κίνησης όλου του σώματος αυτών των ασθενών (motor control re-learning). Αυτό δεν επιτυγχάνεται με απλές ασκήσεις ή ασκήσεις στο νερό, γι'αυτό και όλοι οι ασθενείς με ινομυαλγία, που ακολουθούν διάφορα προγράμματα σε γυμναστήρια (yoga, pilates) και σε κολυμβητήρια, έχουν πενιχρά αποτελέσματα. Απαιτούνται ειδικές ασκήσεις εγκεφαλο-νευρο-μυϊκής επανεκπαίδευσης του ελέγχου της στάσης και κίνησης ολου του σώματος (αυχένας, θώρακας, ωμικές ζώνες, μέση, χέρια, πόδια) με οπτικά (από καθρέπτη) και απτικά (από το χέρι του θεραπευτή) ερεθίσματα προς το κεντρικό νευρικό σύστημα. Χρειάζονται ειδικές ασκήσεις αποκατάστασης της μυϊκής ισορροπίας ανάμεσα στους μυς, που υπερλειτουργούν και είναι συνεχώς σφιγμένοι και πονεμένοι και σε αυτούς, που υπολειτουργούν και δεν μπορούν να στηρίξουν σωστά τον αυχένα, τους ώμους, τη μέση ή τα πόδια, που καταπονούνται συνεχώς, ταλαιπωρούνται και πονούν. Έτσι, σταδιακά το σώμα ξαναμαθαίνει να στέκεται και να κινείται σωστά. Οι σφιγμένοι και πονεμένοι μύες χαλαρώνουν και παύουν να πονούν. Οι αδύναμοι μύες δραστηριοποιούνται και στηρίζουν τις αρθρώσεις και τα οστά. Οι αρθρώσεις της σπονδυλικής στήλης και των άνω και κάτω άκρων σταματούν να φορτίζονται υπερβολικά. Δέχονται και πάλι τις δυνάμεις πάνω τους με το φυσιολογικό τρόπο, όπως είναι φτιαγμένες για να το κάνουν. Έτσι, η φθορά τους σταματάει και εκλείπουν οι αιτίες του πόνου τους.
Τις ασκήσεις αυτές οι ασθενείς τις διδάσκονται με πολύ απλούς τρόπους και τις επαναλαμβάνουν καθημερινά και στο σπίτι, ώστε να εξαφανισθούν οριστικά όλες οι αιτίες του πόνου και το θεραπευτικό αποτέλεσμα να καταστεί μόνιμο.
Επίσης, οι ασθενείς με ινομυαλγία πρέπει να εκπαιδευτούν στη διαχείριση του πόνου τους, αφού κατανοήσουν βαθιά τη λειτουργία του συστήματος μεταφοράς και βαθμολόγησης από το αρμόδιο εγκεφαλικό κέντρο των ερεθισμάτων του πόνου, που προέρχονται από μυς, τένοντες, μεσοπονδυλίους δίσκους, νεύρα και αρθρώσεις.
Αυτή η θεραπεία, που εφαρμόζω επί 25 χρόνια στους ασθενείς με ινομυαλγία, δηλαδή ο συνδυασμός ειδικής θεραπευτικής άσκησης και εκπαίδευσης των ασθενών με ινομυαλγία σχετικά με την κατανόηση της αιτιολογίας του πόνου, που τους ταλαιπωρεί, και τη διαχείριση αυτού του πόνου, έχει αποδειχτεί από πολλές και μεγάλες έρευνες των τελευταίων ετών (evidence based therapy) ότι μπορεί να συμβάλλει πολύ αποτελεσματικά στη θεραπεία της ινομυαλγίας.
Αυτή η αγωγή μπορεί να εφαρμοστεί είτε από κοντά στο "Brain-Body Control Centre of Therapy and Exercise Kolymbari Chania", είτε και εξ'αποστάσεως με τηλε-φυσικοθεραπεία σε βιντεοσυνομιλία 1 ώρας μέσω skype., κατά την οποία εξετάζω αναλυτικά τον (την) ασθενή και του (της) δείχνω με κάθε λεπτομέρεια αυτά που χρειάζεται να κάνει.
Για να οργανωθεί σωστά η τηλε-συνεδρία και να επιτύχουμε το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα από την εξ"αποστάσεως θεραπεία, κάνουμε τα εξής:
Ζητώ από τον (την) ασθενή να μου στείλει ηλεκτρονικά φωτογραφίες από τα πορίσματα των εξετάσεων (ακτινογραφίες, μαγνητικες τομογραφίες, ηλεκτρομυογραφήματα, εξετάσεις αίματος), που τυχόν έχει κάνει, και ένα σύντομο ιστορικό του προβλήματος: πότε και πως ξεκίνησε το πρόβλημα, τι συμπτώματα έχει, πότε τα έχει (στον ύπνο, στο πρωινό ξύπνημα, μέσα στην ημέρα, στο γραφείο, σε κινήσεις, σε ακινησία), πως βελτιώνονται ή επιδεινώνονται αυτά και ποιου τύπου θεραπείες έχει δοκιμάσει προηγουμένως και με τι αποτελέσματα.
Έχω τη συνεργάτιδά μου μαζί μου κατά τη διάρκεια της βιντεοσυνομιλίας, ώστε να γυρίζει γύρω μου με την κάμερα και να μπορεί να δει ο (η) ασθενής πάρα πολύ καθαρά ό,τι δείχνω και εξηγώ.
Του (της) ζητώ να έχει κι εκείνος (-η) δεύτερο άτομο κοντά του (της) για να κρατάει την κάμερα υπολογιστή ή το λάπτοπ ή το τάμπλετ ή το κινητό μέσα από το οποίο θα τον (την) βλέπω, ώστε να γυρίζει γύρω του (της) σύμφωνα με τις οδηγίες μου για να μπορώ να δω πάρα πολύ καθαρά τα πάντα (τη στάση του σώματος από μπρος, από πλάι, από πίσω, καθιστός (-ή), όρθιος (-α), στο γραφείο, τις ειδικές διαγνωστικές κινήσεις (κλινικά τεστ), που ζητώ να κάνει και το πως εκτελεί τις ασκήσεις, που του (της) δείχνουμε.
Στην αναλυτική εξέταση μέσω της κάμερας: διαπιστώνω λάθη στη στάση του σώματος (κύφωση με κυρτωμένους ώμους, λόρδωση, σκολίωση με τη μία ωμική ζώνη πιο ψηλά από την άλλη, πρόσθια προβολή κεφαλής, ευθειασμός αυχενικής μοίρας, λάθος βάδιση κά.), ζητώ από τον ασθενή να κάνει συγκεκριμένες κινήσεις (κλινικά τεστ) καθιστός, όρθιος, ξαπλωμένος και αξιολογώ τα συμπτώματα (πόνος, μούδιασμα, κάψιμο), που αυτές προκαλούν και καταγράφω τους περιορισμούς στην κίνηση της μέσης, της πλάτης, του αυχένα, των άνω και κάτω άκρων.
Με τη συνολική εικόνα (πορίσματα εξετάσεων, ιστορικό, συμπτώματα, κλινικά τεστ) ξεκαθαρίζω τη διάγνωση για την ινομυαλγία.
Στη συνέχεια προσπαθώ να εξηγήσω σε βάθος το μηχανισμό πρόκλησης του πόνου στην ινομυαλγία και τον τρόπο διαχείρισής του και δείχνω αναλυτικότατα μπροστά στην κάμερα τις ειδικές ασκήσεις, που απαιτούνται. Ζητώ από τον (την) ασθενή να τις επαναλάβει μια μια για να σιγουρευτώ ότι τις κατάλαβε.
Όλη τη βιντεοσυνομιλία την κρατάει ο (η) ασθενής σε βίντεο στο skype για να τη βλέπει όσες φορές θέλει και να θυμάται τι ακριβώς του (της) έδειξα.
Στο τέλος κάθε συνεδρίας στέλνω σε e-mail τις ασκήσεις σε αρχείο με φωτογραφίες και οδηγίες για να τις εκτυπώσουν οι ασθενείς σε χαρτιά ή και σε μορφή ατομικών για κάθε άσκηση video.
Μετά από λίγες ημέρες κανονίζουμε μικρότερης διάρκειας βιντεοσυνομιλία για να επανεξετάσω τον (την) ασθενή, να σιγουρευτώ ότι εκτελεί σωστά τις ασκήσεις και να του (της) λύσω την όποια απορία του (της) έχει γεννηθεί κατά την εκτέλεσή τους.
Τις επόμενες ημέρες επικοινωνούμε τηλεφωνικά, ή μέσω viber ή messenger ή με e-mail για να συμβουλεύω, διορθώνω, υποστηρίζω και να αποφασίσω, με βάση την εξέλιξη των συμπτωμάτων, πότε θα πρέπει να περάσουμε στο επόμενο στάδιο ασκήσεων με νέα τηλεσυνεδρία.
Το συνολικό κόστος είναι 150 ευρώ και καλύπτει 4 online συνεδρίες και συνεχή παρακολούθηση και καθοδήγηση για 1,5 μήνα περίπου.
Επίσης, για τους (τις) ασθενείς, που φοβούνται ότι δεν θα καταφέρνουν να εκτελούν σωστά το πρόγραμμα των ασκήσεων μόνοι (μόνες) τους, παρέχουμε τη δυνατότητα να ξεκινήσουν ένα πρόγραμμα on-line συνεδριών θεραπευτικής γυμναστικής. Δηλαδή να συνδέονται καθημερινά ή 3 φορές την εβδομάδα (το λιγότερο) μέσω skype ή messenger ή zoom με το Brain-Body Control Centre of Therapy and Exercise και να εκτελούν τις ασκήσεις τους παρακολουθώντας ζωντανά την αρμόδια γυμνάστρια, πτυχιούχο του Πανεπιστημίου Αθηνών και στενή συνεργάτιδα μου επί 25 χρόνια να τους (τις) καθοδηγεί. Αν οι ασθενείς επιλέξουν αυτή τη λύση, τότε κάνουμε μαζί μια αρχική τηλεσυνεδρία, στην οποία τους (τις) εξετάζω αναλυτικά και τους εξηγώ λεπτομερειακά το πρόγραμμα των ασκήσεων, που κρίνω ότι πρέπει να ακολουθήσουν, και μετά κανονίζουν ένα εβδομαδιαίο πρόγραμμα on-line συνεδριών θεραπευτικής γυμναστικής με τη συνεργάτιδά μου για όσο χρονικό διάστημα χρειαστούν αυτή τη βοήθεια. Εννοείται, βεβαίως, ότι ενημερώνω λεπτομερειακά τη συνεργάτιδα μου για τα ιδιαίτερα προβλήματα του (της) κάθε ασθενούς, πριν τον (την) αναλάβει και εκείνη με ενημερώνει καθημερινά για την εξέλιξή του (της). Η κάθε συνεδρία on-line θεραπευτικής άσκησης κοστίζει 20 ευρώ και διαρκεί 1 περίπου ώρα.
Ειδικά για ασθενείς, που κατοικούν στην περιοχή της Αττικής και δεν έχουν αρκετές γνώσεις χειρισμού των ηλεκτρονικών συσκευών και του ίντερνετ, προσφέρουμε μία ακόμη λύση. Συνεννοούμαστε τηλεφωνικά και κανονίζουμε ένα συγκεκριμένο ραντεβού στο σπίτι σας, στο οποίο θα παραβρίσκεται ένας συνεργάτης μου γυμναστής, ο οποίος έχει εκπαιδευτεί από εμένα και γνωρίζει πάρα πολύ καλά όλα τα προγράμματα ασκήσεων, που χρησιμοποιώ, και επιπλέον έχει πολύ καλή μεταδοτικότητα και ικανότητα εξήγησης αυτών των ασκήσεων . Θα συνδεθούμε, λοιπόν, online στο σπίτι σας, χρησιμοποιώντας την πολύ καλή κάμερα του κινητού του συνεργάτη μου. Έτσι με τη βοήθειά του, θα μπορέσω να σας εξετάσω αναλυτικά όπως εξήγησα πιο πάνω και, αναλόγως με τα ευρήματα αυτής της αναλυτικής εξέτασης, θα του δώσω οδηγίες για το ποιες ακριβώς ασκήσεις θα πρέπει να σας δείξει. Εκείνος στη συνέχεια θα σας παρουσιάσει με κάθε λεπτομέρεια μία μία τις ασκήσεις και θα τις εκτελέσετε μαζί του με τη συνεχή βοήθειά του, ώστε να τις καταλάβετε πολύ καλά και θα σας αφήσει και εκτυπωμένα φύλλα με εικόνες και οδηγίες για κάθε μία άσκηση. Αυτή η πρώτη συνεδρία θα διαρκέσει περίπου 1 ώρα. Μετά από λίγες ημέρες ο συνεργάτης μου θα ξαναέρθει σπίτι σας για μία επαναληπτική συνεδρία, διάρκειας περίπου 45 λεπτών, για να επαναλάβετε μία μία τις ασκήσεις μαζί του, να σιγουρευτεί ότι τις έχετε καταλάβει και τις εκτελείτε σωστά και να με ενημερώσει κι εμένα για την πρόοδό σας.
Με τηλεφωνική επικοινωνία μαζί μου και, αφού μου πείτε ότι έχετε αισθανθεί σημαντική υποχώρηση των συμπτωμάτων σας και έχουν περάσει 3-4 τουλάχιστον εβδομάδες μετά την πρώτη συνεδρία, θα πρέπει να κάνουμε και μια δεύτερη online σύνδεση και πάλι με τη βοήθειά του συνεργάτη μου, για να σας εξετάσω δεύτερη φορά, να διαπιστώσω την πρόοδό σας και να του δώσω οδηγίες για το δεύτερο και τελικό στάδιο ασκήσεων. Αυτές θα σας τις εξηγήσει και πάλι αναλυτικά και θα σας βοηθήσει να τις καταλάβετε και να τις εκτελέσετε και θα σας αφήσει και πάλι εκτυπωμένα φύλλα με εικόνες και οδηγίες για κάθε μία άσκηση. Αυτή η συνεδρία θα διαρκέσει και πάλι περίπου 1 ώρα. Μετά από λίγες ημέρες θα πρέπει να έρθει και πάλι ο συνεργάτης μου στο σπίτι σας για μια επαναληπτική συνεδρία, για να διαπιστώσει αν εκτελείτε σωστά και το δεύτερο στάδιο ασκήσεων και να σας κάνει τις απαραίτητες διορθώσεις. Αυτή η επαναληπτική συνεδρία θα διαρκέσει περίπου 45 λεπτά.
Σε όλο αυτό το διάστημα θα επικοινωνούμε τηλεφωνικά τουλάχιστον 1 φορά την εβδομάδα για να σας συμβουλεύω και να σας καθοδηγώ ως την πλήρη αποκατάσταση του προβλήματός σας. Το συνολικό κόστος για αυτό το πρόγραμμα αποκατάστασης είναι 150 ευρώ. Αν εσείς κρίνετε ότι χρειάζεστε επιπλέον συνεδρίες με το συνεργάτη μου, πέρα από τις δύο που ανέφερα παραπάνω, για περισσότερη βοήθεια στην εκτέλεση των ασκήσεων, τότε η κάθε επιπλέον συνεδρία θα σας κοστίζει 15 ευρώ.
Τελειώνοντας αυτό το άρθρο, είναι σημαντικό να αναφέρω (όπως έχω γράψει επανειλημμένα και στη σελίδα μου στο facebook "Alexandros Kapsabelis Physiotherapist") ότι οι οδηγίες (guidelines) προς τους ιατρούς και θεραπευτές, που ανακοινώθηκαν πρόσφατα από το «European League Against Rheumatism» και το «American League Against Rheumatism», τονίζουν ότι οι περισσότερες έρευνες αποδεικνύουν ότι η άσκηση είναι η αποτελεσματικότερη θεραπεία για την ινομυαλγία, ενώ για τα φάρμακα δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις ότι βοηθούν στη θεραπεία της ινομυαλγίας.
